Διακρινοντας την διαφορά μεταξύ πορνογραφίας και ερωτισμού

Διακρινοντας την διαφορά μεταξύ πορνογραφίας και ερωτισμού

 

Mε την ευκαιρία μιας διάλεξης που οργάνωσε το TLS για τα γυναικεία γυμνά του Γάλλου ζωγράφου του 18ου αιώνα Francois Boucher, ο Αγγλος φιλόσοφος Roger Scruton αποπειράται να συλλάβει την απροσδιόριστη αλλά ιδιαιτέρως κρίσιμη διαφορά ανάμεσα στην πορνογραφία και τον ερωτισμό. Μια διαφορά που κάθε αναγνώστης και θεατής των σημερινών έργων τέχνης ενδόμυχα γνωρίζει, δεν κατορθώνει όμως σχεδόν ποτέ να την εκφράσει πειστικά.

Γιατί το γυμνό σώμα της Αφροδίτης του Μποτιτσέλι, της «Αφροδίτης του Ουρμπίνο» του Τιτσιάνο ή της «Ολυμπιά» του Εντουάρ Μανέ είναι αδύνατον να προκαλέσει λάγνες σεξουαλικές διαθέσεις στο κοινό; Από ανατομική σκοπιά, παρατηρεί ο Αγγλος φιλόσοφος, το σώμα της Αφροδίτης του Ιταλού ζωγράφου της πρώιμης Αναγέννησης (1445 - 1510) αποτελεί μια κακοφτιαγμένη καρικατούρα χωρίς μυϊκή ένταση και σαφή σκελετική δομή. Δεν συνιστά τίποτα περισσότερο από ένα φτωχικό προσάρτημα σε ένα πρόσωπο που ωστόσο μαρτυρεί τέτοια ένταση πόθου, ώστε να έχει καταλήξει να συμπυκνώνει το ιδανικό της μη θνητής γυναίκας που λαχταρά και ονειρεύεται περιπαθώς κάθε θνητός.

Με το τέλος της πρώιμης Αναγέννησης, η Αφροδίτη εγκαταλείπει τα ουράνια και κατέρχεται στη γη. Η πλαγιασμένη Αφροδίτη του Τιτσιάνο (1538), υποδηλώνει το τέλος της αρχαιότητας, καθώς απεικονίζει το γυναικείο γυμνό σώμα όχι ως άγαλμα που προορίζεται για λατρεία, αλλά ως ένα κορμί που πρόκειται να αγαπηθεί. Παρότι αποτελεί το προκλητικότερο έργο του Ιταλού ζωγράφου (1473 - 1576), το βλέμμα του θεατή μαγνητίζεται, όπως παρατηρεί ο Scruton, απ' τη ματιά της Αφροδίτης. Και η ματιά αυτή υποδηλώνει ότι το σώμα της διατίθεται μόνο με τον τρόπο που αυτή επιθυμεί, μόνο στον εραστή που εντίμως θα κατορθώσει να διασταυρώσει το βλέμμα του με το δικό της. Για όλους τους υπόλοιπους, το σώμα αυτό είναι απαγορευμένο. Πουθενά δεν υφίσταται χυδαία πρόκληση παρά μόνον ερωτισμός. Τρεις αιώνες αργότερα, το γυμνό ξαπλωμένο σώμα της «Ολυμπιά» (1863) του Εντουάρ Μανέ, φανερώνει μεν μιαν εντελώς αλλιώτικη υποκειμενική στάση, χωρίς ωστόσο και πάλι να αποτελεί ένα κοινό σεξουαλικό αντικείμενο. Το σφριγηλό σκληρό χέρι της Ολυμπιά στο πλάι διαφέρει ριζικά από το χέρι της Αφροδίτης του Τιτσιάνο. Είναι το χέρι μιας γυναίκας που έχει χρηματικές δοσοληψίες, που βρίσκεται σε ετοιμότητα ν' αρπάξει, και που έχει συνηθίσει να απομακρύνει τους απατεώνες. Είναι το χέρι μιας γυναίκας που ούτε προσφέρει το κορμί της ούτε το αποσύρει, έχοντας τον δικό της τρόπο να υποδηλώνει πως το σώμα της αποτελεί ιδιοκτησία της εντελώς προσωπική.

Τα ανθρώπινα όντα, παρατηρεί ο Roger Scruton, είναι τα μοναδικά μέλη του ζωικού βασιλείου που αποκαλύπτουν την ατομικότητά τους μέσω του προσώπου τους. Το στόμα μιλάει, τα μάτια ατενίζουν, τα μάγουλα κοκκινίζουν, όλα τα χαρακτηριστικά τους προσφέρουν δείγματα ελευθερίας, χαρακτήρα και κρίσης. Κοινό διακριτικό και στα τρία έργα αποτελεί, κατά τον φιλόσοφο, η σημασία που αποδίδει ο καλλιτέχνης στο πρόσωπο το οποίο, εξατομικεύοντας το κορμί, αποκαλύπτει τη μοναδικότητα του κάθε εαυτού. Και όσο μεγαλύτερος είναι ο ζωγράφος, τόσο η σωματική έκφραση φανερώνει όχι στιγμιαίες σκέψεις αλλά μακράς διαρκείας προθέσεις, ηθικές στάσεις και ιδίαν αντίληψη εαυτού. Στην πορνογραφία, αντιθέτως, η ατομικότητα δεν παίζει κανένα ρόλο. Δεν υπάρχει φροντίδα να αποδοθούν τα σεξουαλικά όργανα σε κάποιο υποκείμενο. Δεν υπάρχει καμιά προσπάθεια να προκληθεί οποιαδήποτε συμπάθεια για τη μοίρα των γυμνών μορφών. Εκείνο που ενδιαφέρει δεν είναι τα συναισθήματα των εικονιζομένων, η απόδοση του πάθους τους, αλλά η πρόκληση σεξουαλικού ερεθισμού στον παρατηρητή. 

 

 

 Αποτελούν οι παρατηρήσεις αυτές απαράβατη αρχή; Οπως φανερώνει το έργο του Francois Boucher (1703 - 1770), η απάντηση είναι αρνητική. Διότι οι γυναίκες του ζωγράφου της γαλλικής βασιλικής αυλής εκθέτουν προκλητικά τα σώματά τους και διότι στα απολύτως ομοιόμορφα πρόσωπά τους δεν υπάρχει καμιά έκφραση ατομική. Κι ωστόσο ούτε το έργο αυτό είναι πορνογραφικό. Διότι ως ζωγράφος ποιμενικών εικόνων και διακοσμητικών αλληγοριών των τελευταίων χρόνων πριν από τη Γαλλική Επανάσταση, οι απεικονίσεις του διέθεταν έναν πανίσχυρο κοινωνικό σκοπό: την υπεράσπιση του Παλαιού Καθεστώτος με τον παραγκωνισμό κάθε ενοχλητικής σκέψης, με την έλξη της προσοχής προς την απόλαυση και την υπενθύμιση ότι η ηρεμία, η αφθονία και η αισθησιακή άνεση αποτελούν νόμιμες επιδιώξεις. Ούτε στην περίπτωση του Francois Boucher έτσι, το ερωτικό πάθος παρεκτρέπεται από τους απεικονιζόμενους προς τον παρατηρητή.

Tης Ελισαβετ Kοτζια / ekotzia@yahoo.gr Πηγή: http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_2_12/04/2009_310523