Καλό μήνα φίλοι μου. Μάρτης σήμερα
και μια ευκαιρία για ένα μικρό αφιέρωμα στον τρίτο μήνα του
ημερολογιακού μας έτους. Ένα μήνα που για εμάς τους έλληνες έχει μια
διπλή μεγάλη γιορτή. Τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και την κήρυξη της
Επανάστασης των Ελλήνων κατά των Τούρκων στις 25 Μαρτίου του 1821.
Martius - Μάρτιος - Μάρτης
Των Στράτου Θεοδοσίου &
Μάνου Δανέζη
Επίκ. καθηγητών
Αστροφυσικής Τμήματος Φυσικής Πανεπιστημίου Αθηνών
Ο ΜΑΡΤΙΟΣ είναι ο τρίτος μήνας του πολιτικού έτους, με
διάρκεια 31 ημερών. Ήταν ο πρώτος μήνας του αρχαίου δεκάμηνου ρωμαϊκού
ημερολογίου, ως ο μήνας κατά τον οποίο σημειώνεται η εαρινή ισημερία, την 21η
του μηνός, μια αστρονομική αφετηρία πολύ λογικότερη από την 1η Ιανουαρίου που
χρησιμοποιούμε σήμερα ως αρχή του έτους. Πράγματι, η εαρινή ισημερία, ένα από
τα τέσσερα βασικά σημεία της φαινόμενης τροχιάς του Ήλιου στην εκλειπτική, ήταν
αστρονομικό -ημερολογιακό ορόσημο, αφού στην ημερομηνία αυτή εστιαζόταν η αρχή
των περισσοτέρων αρχαίων ημερολογιακών συστημάτων.
Σύμφωνα με την παράδοση (Πλουτάρχου, Βίος Νουμά, 19), ως
πρώτος μήνας καθιερώθηκε από τον μυθικό Ρωμύλο, προς τιμήν του πατέρα του και
γενάρχη των Ρωμαίων, θεού του πολέμου Mars (Άρη). Στον Άρη επίσης ήταν
αφιερωμένη η τρίτη ημέρα της εβδομάδας (dies Martis), από τον οποίο πήρε την ονομασία
της, την οποία διατηρεί παραλλαγμένη και σήμερα σε ορισμένες ευρωπαϊκές γλώσσες
(π.χ. Martedi,
Mardi, Martes κ.ά.).
Η 1η, 9η, 14η, 15η, 17η, 19η και 23η ημέρα του Μαρτίου ήταν
αφιερωμένες στον Άρη:
Την 1η Μαρτίου γιορτάζονταν στη Ρώμη τα Ματρονάλια (Matronalia), η σπουδαιότερη γιορτή προς τιμήν
της θεάς Ήρας (Juno), που ενίοτε εκαλείτο και Μαρτιάλις (Martialis), ως μητέρα του Mars/Άρη. Στη γιορτή αυτή οι Ρωμαίες
Δέσποινες (Matronae) απέθεταν στον ναό της θεάς, στον Εσκυλίνο λόφο της Ρώμης,
τις προσφορές τους, συνήθως αγελάδες και χήνες, που εθεωρούντο τα ιερά ζώα της
θεάς. Αρχικά η γιορτή ετελείτο μόνο από τις παντρεμένες γυναίκες, στις οποίες
προσέφεραν δώρα οι σύζυγοι τους. Αργότερα πανηγυριζόταν από όλες τις γυναίκες,
που την ημέρα εκείνη περιποιούνταν τις υπηρέτριες τους.
Την ίδια ημέρα, δηλαδή στις Καλένδες του Μαρτίου, οι Ρωμαίοι
γιόρταζαν τα γενέθλια του θεού Αρη και την πτώση της ιερής ασπίδας του από τον
ουρανό ή την ανεύρεση της στη Ρέτζια (Regia), το μυθικό ανάκτορο του Νουμά
Πομπίλιου στους πρόποδες του Παλατινού λόφου της Ρώμης. Επίσης, στις Καλένδες
Μαρτίου, οι Εστιάδες ιέρειες άναβαν νέα ιερή φωτιά στον ναό της Εστίας, στην
Αγορά της Ρώμης, για να τιμήσουν τόσο τη
θεά Εστία όσο και την αρχή του έτους.
Την πρώτη πανσέληνο του έτους, δηλαδή στις 15 Μαρτίου, κατά
το αρχαίο ρωμαϊκό ημερολόγιο, οι Ρωμαίοι τιμούσαν την Άννα Περέννα (Anna Perenna), που εθεωρείτο η προσωποποίηση του
έτους και ήταν πολύ δημοφιλής. Το όνομα της σχηματίστηκε από την ευχή «ut annare perennareque commode liceat», που σημαίνει «για να μας αφήσεις
να ζήσουμε όλο το έτος όπως μας αρέσει». Η γιορτή αυτή, που γινόταν στο
φερώνυμο άλσος της θεάς έξω από τη Ρώμη, είχε αγροτικό και ευρύτατα λαϊκό
χαρακτήρα, με χορούς, τραγούδια και πολλές άλλες εύθυμες εκδηλώσεις. Ο
Βιργίλιος ταυτίζει τη θεά με την Άννα, αδελφή της Διδούς, της βασίλισσας της
Καρχηδόνας (Βιργ. Αινείας IV, 9 κ.εξ.).
Τη 17η Μαρτίου γιορτάζονταν από τους Αγωναλείς (Agonales) -ιερατικά σωματεία που φύλαγαν στον
ναό του Άρη τις 12 ιερές ασπίδες-τα Αγωνάλια (Agonalia) προς τιμήν του Άρη. Επί ένα
δεκαήμερο πανηγύριζαν οι Αγωναλείς, περιφερόμενοι ένοπλοι στους δρόμους της
Ρώμης, χορεύοντας και τραγουδώντας.
Την 24η Μαρτίου οι Ρωμαίοι τιμούσαν τη μεγάλη θεά Κυβέλη, με
οργιαστικές τελετουργίες γονιμικής μαγείας, κατά τις οποίες οι ιερείς της θεάς,
οι επονομαζόμενοι Γάλλοι, αυτοευνουχίζονταν. Οι τελετές αυτές διατηρήθηκαν
τουλάχιστον μέχρι τον 5ο μ.Χ. αιώνα.
Στις 25 ή κατ' άλλους στις 17 Μαρτίου γιορτάζονταν τα
Λιμπεράλια (Liberalia), προς τιμήν του αρχαίου θεού Liber (Διονύσου) και της συντρόφου του Libera, που αργότερα ταυτίστηκε με την
Περσεφόνη. Στη γιορτή αυτή, οι νέοι που είχαν συμπληρώσει το 16ο έτος της
ηλικίας τους παραλάμβαναν την ανδρική τήβεννο (togam virilem) και εισέρχονταν πανηγυρικά στην
αντρική ηλικία.
Στα νεότερα χρόνια οι Ρωμαίοι θεωρούσαν τον Μάρτιο ως
αφιερωμένο και στον θεό Mercurius (Ερμή), τον οποίο, στις διάφορες
παραστάσεις του μηνός Μαρτίου, παρίσταναν συνήθως σαν εύρωστο άνδρα που φορεί
δέρμα λύκαινας.
Στο αρχαίο ρωμαϊκό ημερολόγιο το έτος άρχιζε τον Μάρτιο, όταν
ο αστερισμός του Ταύρου ήταν μόλις ορατός στα δυτικά, δύοντας σχεδόν μαζί με
τον Ήλιο. Για τους αρχαίους Ρωμαίους, λοιπόν, η «εσπερία δύσις» του Ταύρου
σημείωνε την αρχή του νέου έτους: «Ο λευκός Ταύρος ανοίγει με τα χρυσά του
κέρατα το έτος» αναφέρει ο Βιργίλιος στον Πρώτο Γεωργικό του.
Επειδή ο Μάρτιος είναι ο μήνας της εαρινής ισημερίας, σε
πολλές ευρωπαϊκές χώρες διατηρήθηκε ως πρώτος μήνας του πολιτικού έτους μέχρι
τα μέσα περίπου του Μεσαίωνα.
Ο Μάρτιος έχει στην Ελλάδα πάρα πολλές ονομασίες, που
σχετίζονται με τις ασταθείς καιρικές του συνθήκες: «Κάλλιο Μάρτης στις γωνιές,
παρά Μάρτης στις αυλές» και «Μάρτης είναι, χάδια κάνει, πότε κλαίει, πότε
γελάει». Αλλά, καθώς το μήνα αυτό ξεκινά η άνοιξη και αχνοφαίνονται οι
υποσχέσεις του καλοκαιριού, σε πολλά μέρη ο Μάρτης ονομάζεται και Ανοιξιάτης -«Από Μαρτίου καλοκαιριά, κι απ' Αύγουστο
χειμώνας»- χωρίς, βέβαια να παύει να είναι και Γδάρτης, για το δριμύ ψύχος του
(«Μάρτης-γδάρτης και κακός παλουκοκάφτης / τα παλιόβοϊδα τα γδέρνει, τα δαμάλια
τα παιδεύει», λέει ο λαός) και Παλουκοκάφτης, καθώς πολλές φορές τα
παρατεταμένα κρύα του αναγκάζουν τους χωρικούς, έχοντας εξαντλήσει το απόθεμα
τους σε καυσόξυλα, να καίνε ακόμη και τα παλούκια από τους φράχτες τους για να
ζεσταθούν: «Φύλα ξύλα για το Μάρτη, να μην κάψεις τα παλούκια» προτρέπει η
λαϊκή σοφία. Λόγω της αστάθειας του ο Μάρτιος ονομάζεται επίσης Κλαψομάρτης και
Πεντάγνωμος: «Ο Μάρτης ο Πεντάγνωμος, πέντε φορές εχιόνισε και πάλι το
μετάνιωσε πως δεν εξαναχιόνισε». Οντως, αν και πρώτος μήνας της άνοιξης, ο
Μάρτης είναι ένας από τους πιο κρύους μήνες του έτους και στα ορεινά το χιόνι
πέφτει πυκνό: «Όπως το Μάρτη τα βουνά ασπρίζουν απ' τα χιόνια,έτσι ν' ασπρίσουν
τα μαλλιά της νύφης απ' τα χρόνια» λέει μια έμμετρη γαμηλιάτικη ευχή.
Ο Μάρτιος θεωρείται ο καταλληλότερος μήνας για φύτεμα
δένδρων, γι' αυτό και σε πολλά μέρη λέγεται Φυτευτής. Τέλος, λόγω της μεγάλης
εορτής του Ευαγγελισμού, στις 25 Μαρτίου, ονομάζεται και Βαγγελιώτης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Στράτου Θεοδοσίου-Μάνου Δανέζη, Μετρώντας τον άχρονο Χρόνο. Ο
χρόνος στην Αστρονομία, Αθήνα 1994
Των ίδιων, Η Οδύσσεια των ημερολογίων, Αθήνα 1995.
ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ - Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
ΜΑΡΤΙΟΣ
TOMOΣ MH' ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ - ΑΝΟΙΞΗ
ΟΙ ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΡΤΗ
Οι καιρικές συνθήκες
τον μήνα Μάρτιο είναι το βασικό θέμα των παροιμιών του λαού μας γι’ αυτόν το
μήνα. Ας τις απολαύσουμε όμως μια μια.
- Για τον κρύο καιρό του μήνα και τις πιθανές παγωνιές λένε:
«Τον Μάρτη χιόνι
βούτυρο,
μα σαν παγώσει
μάρμαρο.»
«Aκόμη και στις
δεκαοχτώ
έχει το μάτι του
ανοιχτό.»
«Aκόμη στις δεκαοχτώ,
ψοφάει η πέρδικα στ'
αυγό.
Λένε και στις τριάντα,
μα δεν ηξεύρω γιάντα.»
«Το Μάρτη φύλα(ξε)
άχερα,
μη χάσεις το ζευγάρι.»
«Τσοπάνη μου την κάπα
σου,
το Μάρτη φύλαγε την.»
«Όλες του Μάρτη φύλαγε
και τ' Απριλίου τις δώδεκα,
ότι ακόμη και στις
δεκαοχτώ πέρδικα ψόφησε στ' αβγό.»
«Ο Αύγουστος για τα
πανιά κι ο Μάρτης για τα ξύλα.»
«Mάρτης γδάρτης και
κακός παλουκοκαύτης.
Και σαν τύχει και
θυμώσει, μες στο χιόνι θα μας χώσει.»
«Tο Mάρτη ξύλα φύλαγε,
μην κάψεις τα
παλούκια.»
«Στων αμαρτωλών τη
χώρα,
το Mαρτάπριλο
χιονίζει.»
- Σε κάποιες παροιμίες του μήνα, φαίνεται η επιθυμία των γεωργών να βρέξει τον Μάρτιο:
«Μάρτης έβρεχε,
θεριστής χαιρότανε.»
«Μάρτης βρέχει;
Ποτέ μην πάψει.»
«Κάλλιο Μάρτης στις
γωνιές,
παρά Μάρτης στις αυλές»
«Κάλλιο Μάρτης
καρβουνιάρης,
παρά Μάρτης
λιοπυριάρης.»
«Μάρτης βροχερός,
θεριστής κουραστικός.»
«Μάρτης κλαψής,
θεριστής χαρούμενος.»
«Βροντή Μαρτιού,
φίλεμα με καρύδια.»
«Μάρτης πουκαμισάς,
δεν σου δίνει να
μασάς.»
«Mάρτης άβροχος,
μούστος άμετρος.»
«Aν κάνει ο Mάρτης δυο
νερά κι ο Aπρίλης πέντε - δέκα,
να δεις το κοντοκρίθαρο
πως στρίβει το μουστάκι,
να δεις και τις
αρχόντισσες πως ψιλοκλεισιρίζουν,
να δεις και τη
φτωχολογιά πως ψιλοκοσκινάει.»
«Σαν ρίξει ο Μάρτης μια
βροχή κι Απρίλης άλλη μία,
να δεις κουλούρες
στρογγυλές και πίττες σαν αλώνι.»
«Σαν ρίξει ο Μάρτης δυο
νερά κι Απρίλης άλλο ένα
χαράς σ' εκείνο το
ζευγά που ‘χει πολλά σπαρμένα.»
- Οι μεταβολές του καιρό τον μήνα αυτό είναι απότομες και ξαφνικές. Αυτό το γεγονός έχει σχολιαστεί και από τις παροιμίες:
«Ο Μάρτης το πρωί το
ψόφησε,
και το βράδυ το
βρόμισε.»
«Ο Μάρτης ο
πεντάγνωμος,
πέντε φορές εχιόνισε,
και πάλι το μετάνιωσε,
πως δεν εξαναχιόνισε»
«O Μάρτης ο κλαψόγελος»
«O Mάρτης το πρωί
χιόνισε,
κι ο γάιδαρος ψόφησε
(από το κρύο).
Το μεσημέρι βρώμισε
(από τη ζέστη),
και το βράδυ τον πήρε
το ποτάμι (από τη βροχή).»
«Του Mάρτη του αρέσει,
να είναι πάντα στο
διπλό,
μια στις δέκα να έχει
ήλιο,
και τις άλλες
ξυλιασμό.»
- Κάποιες παροιμίες θέλουν τον Μάρτιο να ξεκινά το καλοκαίρι και η ζέστη:
«Από Μαρτιού πουκάμισο,
κι απ' Αύγουστο
σεγκούνι.»
«Ο Μάρτης έχει τ'
όνομα,
κι ο Απρίλης τα
λουλούδια»
Για την εαρινή ισημερία
στις 21 Μαρτίου υπάρχει η παροιμία:
«Του Μάρτη και του
Τρυγητή ίσα τα ημερόνυχτια»
- Κάποιες παροιμίες αναφέρονται στον ήλιο του Μαρτίου:
«Του Μάρτη ο ήλιος
βάφει,
και πέντε μήνες δεν
ξεβάφει.»
«Ο ήλιος του Μαρτιού,
τρυπάει κέρατο βοδιού.»
«Ο καλός Μάρτης στα
κάρβουνα,
κι' ο κακός στον ήλιο.»
«Του Μάρτη οι αυγές με
κάψανε,
του Μάη τα μεσημέρια.»
«Οπόχει κόρην ακριβή,
το Μάρτη ήλιος μην τη
δει».
- Και φυσικά η πιο γνωστή παροιμία του μήνα:
«Λείπει ο Μάρτης από τη
Σαρακοστή;»
{Π.Χ.}
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου