Τα Σαράντα Παλληκάρια του Μάρτη και των αγιώ σαράντα

 

Τα Σαράντα Παλληκάρια του Μάρτη

 

«...και οι τεσσαράκοντα Μάρτυρες, τοις πάγοις παραδοθέντες εμαρτύρησαν»

 

Του Ηλία Αναγνωστάκη

Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών

 

ΤΑ ΣΑΡΑΝΤΑ ΠΑΛΛΗΚΑΡΙΑ από τη Λιβαδειά που πάνε να πατήσουνε την Τριπολιτζά, και τ' άλλα Σαράντα που διαβαίνουν όλη τη Μικρά Ασία, την Καππαδοκία, περνούν τον Ευφράτη και φτάνουν στις πόρτες, τα σύνορα της Σουριάς, είναι οι δυο εκδοχές, μια όψιμη της τουρκοκρατίας και μια παλιότερη βυζαντινή, της ηρωικής θεματικής συγκρούσεων, πολέμων, εκστρατειών που τραγούδησε ο λαός των Ρωμιών. Σαράντα τα παλληκάρια, σαράντα ο μαγικός, μυστικός αριθμός της πληθύος, σαν τα σαράντα κύματα, το σαρανταλείτουργο, το σαράντισμα, τα Καλά Σαράντα της μνήμης. Κι όπως δε λείπει ο Μάρτης από τη Σαρακοστή την Τεσσαρακοστή, κι όπως ο Μάρτης γδάρτης και παλιός παλουκοκαύτης σχετίζεται άμεσα με τον, στρατό και τον πόλεμο, ας δούμε τη σχέση του πολεμικού γδάρτη των μηνών με τον αριθμό 40 και μάλιστα με τα Σαράντα Παλληκάρια του στρατού και του πολέμου.

 

Ο Μάρτιος, έ­φιππος και πο­λεμικός, έκ­πτωτος θεός που ξαναγύρι­σε, παλληκάρι και μάρτυρας, από την παγωμένη λίμνη της Σεβάστειας,  στην ευγνώμο­να θέρμη της λαϊκής λατρεί­ας. Μικρογρα­φία χειρογρά­φου του έτους 1346 (Άγιο Όρος, Μονή Βατοπαιδίου).

 

Υπάρχει μια συμπαθής προϊστορία του παρόντος σημειώματος, που αξίζει συνοπτικά να κοινοποιηθεί. Έχει και πάλι σχέση με το κρασί. Ένας στίχος σε ποίημα του Λέοντος Μαθηματικού και Φιλοσόφου (9ος αι.) προκάλεσε, πριν από μερικά χρόνια, μια έρευνα που επιφύλασσε εκπλήξεις. Μέρος του ποιήματος αυτού μεταφράσαμε στη συμβολή μας στο αφιέρωμα των «Επτά Ημερών» στον Φεβρουάριο των προγόνων. Η παγωνιά της κατοικίας του Λέοντα είναι τέτοια που του θυμίζει κάποιους τόπους όπου ακόμη και το κρασί παγώνει μέσα στα αγγεία και τα σπάζει, «πήγνυσι και τον οίνον εν τισι τόποις, / τους τ' αμφορείς ρήγνυσιν εκ της ψύξεως». Στην απορία μου, λοιπόν, αν κάτι τέτοιο όντως συμβαίνει, και στην αναζήτηση μου για να εντοπίσω μαρτυρίες ή παρόμοιες αναφορές σε παγωμένα κρασιά (κρασιά που γίνονται πάγος) που σπάζουν τα πιθάρια και τα λαγήνια, περιπλανήθηκα από τον Δούναβη ως τον Ευφράτη και από την αρχαία γραμματεία ως τη νεοελληνική. Σαν τα Σαράντα πολεμικά Παλληκάρια, ανταμείφθηκα από τον γέροντα που απάντησα με κρατήρες γνώσης και ευφροσύνης.

 

Έτσι διαπιστώνω κατά την πορεία της έρευνας ότι: α) στον Ίστρο (Δούναβη) και στον Καύκασο, ήδη στην αρχαία γραμματεία, αναφέρεται (η βυζαντινή απλώς αντιγράφει), ότι το ψύχος παγώνει τα κρασιά, που πρέπει να κομματιαστούν για να τα πιει κανείς -περίπου η πρώτη μαρτυρία του... on the rocks, β) ο Λέων στους στίχους του εμμέσως αντλεί στοιχεία από τα εγκώμια των Σαράντα Μαρτύρων, οι οποίοι μαρτύρησαν, οπότε και τιμάται η μνήμη τους, στις 9 Μαρτίου. Στα εγκώμια λοιπόν, αυτά αναφέρεται ότι στις μέρες του Μάρτη όπου οι σαράντα στρατιώτες τιμωρήθηκαν να παραμείνουν έξω στο κρύο της παγωμένης λίμνης της Σεβάστειας, το ψύχος παγώνει ναυσιπόρους ποταμούς και τους μετατρέπει σε δρόμους, πετρώνει τα νερά και πήζει κρασιά και λάδια, που, πετρωμένα, παίρνουν το σχήμα του αγγείου στο οποίο περιέχονται και το σπάζουν, γ) ο Λέων για χρόνια υπηρέτησε διδάσκοντας στον ναό των Αγίων Σαράντα στην Κωνσταντινούπολη και συνδέεται με τους μεσοβυζαντινούς στρατιωτικούς, τους άλλους αγίους Τεσσαράκοντα και δύο μάρτυρες του Αμορίου των οποίων η μνήμη τιμάται επίσης τον Μάρτη, στις 6, δ) ο Μάρτης, ο κατεξοχήν στρατιωτικός μήνας, ο μήνας του θεού Άρη, είναι επίσης ο μήνας που από τους Βυζαντινούς, και μάλιστα στις πρώτες μέρες του (όταν μαρτύρησαν και τιμώνται οι δύο ομάδες των στρατιωτών Σαράντα Μαρτύρων), θεωρείται ότι ο καιρός γίνεται ακόμη ψυχρότερος. Στα Γεωπονικά μάλιστα, όταν δίδονται συμβουλές στους καλλιεργητές, η εορτή και το μαρτύριο των Αγίων Σαράντα αποτελεί το παράδειγμα και την απόδειξη της τροπής του καιρού: «από της εβδόμης του Μαρτίου έως της ενάτης, είωθεν επί το ψυχρότερον τρέπεσθαι ο αήρ, κατ' εκείνας γαρ τας ημέρας και οι τεσσαράκοντα Μάρτυρες, τοις πάγοις παραδοθέντες, εμαρτύρησαν».

 

 Οι άγιοι Τεσσαράκοντά Μάρτυρες της Σεβάστειας, 

φορητή εικόνα 12oυ-13oυ αι. από τη Γεωργία του Καυκάσου.

 

Για πρώτη φορά μετά την ερευνητική αυτή περιπλάνηση έβλεπα τον μήνα Μάρτη πιο ουσιαστικά. Γνώριζα, κατά πώς λέει ο Λυδός, ότι οι Ρωμαίοι «ανετίθουν αυτόν τω Αρει» κι ακόμη ότι «τον Μάρτεμ οι Ρωμαίοι μόρτεμ εκάλουν, οιονεί θάνατον ή κινητήν των τεχνών ή Αρει τον παρά αρρένων μόνων τιμώμενον» ή Μάρτη-γδάρτη του πολέμου. Γνώριζα την ιστορία της γριάς και την άλλη, εκείνη των μηνών με το κρασί, τα πετρωμένα από το ψύχος όντα αλλά και τα χαρμόσυνα χελιδονίσματα, γνώριζα ότι είναι ο μήνας πού πότε κλαίει και πότε γελάει. Kι’ ακόμη ότι τον Μάρτη «πάντες τροφήν την εκ κυάμων ελάμβανον», μια σαρακοστιανή συνήθεια ως τις μέρες μας. Μα όλα φωτίστηκαν με τα κρασιά του Μάρτη που πετρώνουν και με τα Σαράντα πολεμικά Παλληκάρια της Σεβάστειας και του Αμορίου. Μάρτεμ, μόρτεμ του οίνου, του αίματος και του πολέμου, ή, όπως λέει η παροιμία, «Μάρτη χιόνι βούτυρο και σαν παγώσει μάρμαρο». «Αρεος δε ο κύαμος, παρά το κύειν το αίμα». Στον Μάρτη και η σαρακοστιανή μάχη των παθών, της νηστείας, της αναμονής και υπομονής, κατά το χελιδόνισμα «Μάρτη, Μάρτη μου καλέ και Φλεβάρη χιονερέ και Απρίλη λαμπερέ, τη Λαμπρή μάς έφερες».

 

Στις μαρτιάτικες, λοιπόν, μάχες δεν μπορούσε παρά να έχουν τη θέση τους τα Σαράντα Παλληκάρια του πολέμου. Τα βλέπω και εγώ μαζί με τον Παπαμαστοράκη να πορεύονται προς μεγάλους κινδύνους, με στόχο να τους εκμηδενίσουν ανακουφίζοντας μια κοινωνική ομάδα, και κατόπιν να αφηρωίζονται. Να υπάρχουν στη συλλογική μνήμη κάθε κοινωνίας, ξεκινώντας από τις πρωιμότερες εποχές και να φθάνουν ως τη δική μας, πλουτίζοντας, με τα πάθη τους, τη χάρη τους και τη συγκίνηση που προκαλούν, την παγκόσμια λογοτεχνική και εικαστική παράδοση.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Για τα παραπάνω, βλ. Ηλία Αναγνωστάκη, Όταν το κρασί γίνεται πάγος, Αθήνα 1998.

Τίτου Παπαμαστοράκη, «Ιστορίες και ιστορήσεις βυζαντινών παλληκαριών», Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, τ. 20, 1998, σ. 213-230.

Πηγή:

ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ - Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ «ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ – ΑΝΟΙΞΗ / ΜΑΡΤΙΟΣ»

Μιχάλης Χουρδάκης Νίσπιτας: 9 Μαρτίου, των αγιώ Σαράντα 

 

Γράφει ο Μιχάλης Χουρδάκης Νίσπιτας

 

Ανέκαθεν στο Απάνω Μεραμπέλο, τιμώνται ιδιαίτερα οι άγιοι Σαράντα, λόγω και της θέσης του ξωμονάστηρου της χάρης Τους. Το ξωμονάστηρο των αγίων Σαράντα, είναι χτισμένο στους πρόποδες του υψώματος Καλαρρείτης, απόπου αρχίζει να απλώνεται ανατολικά ο μεγάλος λιόκαμπος κι αγναντεύει μέχρι τα Στειακά βουνά.

 

Για τη χάρη και το φρικτό μαρτύριο των αγίων Σαράντα, η τοπική θρησκευτική λαϊκή παράδοση, συμφωνεί σχεδόν απόλυτα με όσα γραφτά μας άφησε ο Μ. Βασίλειος. Τη λαϊκή αυτή παράδοση δημοσιεύομε αμέσως παρακάτω.

 

«Οι άγιοι Σαράντα υπηρετούσανε στο στρατό τση Καππαδοκίας. Εβγήκε τοτεσάς βασιλική διαταγή να μην αφήνουνε οι στρατιώτες, χριστιανό σε χλωρό κλαδί, μόνο να πιάνουνε τσοι χρισθιανούς και να τσοι φέρνουνε ομπρός στο στρατηγό να τσοι βασανίζει.

 

Ήμαθε ο στρατηγός, ότι, μέσα στο στρατό ντου ήσανε σαράντα στρατιώτες χριστιανοί, μα ήσανε υπάκοοι και ατρόμητοι στον πόλεμο. Εφέρα τζοι ομπρός του κι ήρχιξε τα καλοπιάσματα, γιατί δεν ήθελε να τσοι χαλάσει, αφού ήσανε καλοί πολεμιστάδες. Τως ήταξε αστέρια, τως ήταξε παράσημα, ίντα θες και δεν τως ήταξε να προσκυνήσουνε τα είδωλα για να δείξουνε το καλό παράδειγμα και στσ’ άλλους χρισθιανούς.

 

Σαν αρνηθήκανε οι άγιοι Σαράντα τσι δόξες και τσι τιμές απού τως ήταξε ο στρατηγός, εκείνος τσοι ΄κλεισε στη φλακή και τως ήδωσε δεορία ίσαμε την άλλη μέρα να του απαντήσουνε τελικά.

 

Στο κελί τση φλακής ερχίξανε Αυτοί ψαλμωδίες και μιαν κοπανιά, κοντά μεσάνυχτα, ήστραψε το κελί από μεγάλη λάμψη και εφανερώθηκε ομπρός τως ο Χριστός, τσοι βλόησε και τως είπε πως τσοι περιμένει στον παράδεισο. Εκείνοι, επήρανε θάρρος κι ερχίξανε πάλι ψαλμωδίες και δέησες.

 

Κεινεσάς τσι μέρες, εγύριζε ένας μεγάλος αξιωματικός του παλαθιού τα στρατόπεδα για επιθεώρηση και εσκέφτηκε ο στρατηγός να αφήσει τσοι Σαράντα στο κελί ίσαμε να περάσει κι από το στρατόπεδό ντου ο παλαθιανός να σκεφτούνε ίντα δα τσοι ΄ποκάμουνε.

 

Στσοι οχτώ μέρες απάνω, να σου τονε κι ήρθε ο παλαθιανός στο στρατόπεδο. Φέρνουνέ τζοι ομπρός του, τα ίδια και τα ίδια αυτός, να τώσε τάσσει λαγούς με πετραχήλια μ’ Αυτοί, πράμα!

 

Πλάι στο στρατόπεδο ήτονε στελιωμένα τα λουτρά τω στρατιωτώ και παραδίπλα, ήτονε ένας ποταμός, χειμώνας καιρός κι ο ποταμός ήτονε κρυσταλλιασμένος.

 

Ο παλαθιανός, ήδωσε διαταγή ν’ άψουνε μεγάλες φωθιές στα καζάνια να βράζουνε, να γδύσουνε τσοι σαράντα στρατιώτες κι αξυπόλυτους να τσοι βάλουνε απάνω στον παγωμένο ποταμό, να θωρούνε τσι φωθιές.

 

Ως ήσανε αξυπόλητοι κι ολόγδυμνοι οι σαράντα, ερχίξανε κι εμπλαβίζανε κι επαίζανε τα ντόντια ντως από την κρυγιώτη.

 

Ερχίξανε πάλι Αυτοί τσι ψαλμωδίες και τσι δέησες και μιαν κοπανιά ο φύλακας είδε έναν από τσοι σαράντα να χωρίζει από τσοι συντρόφους του και να γλακά στα λουτρά να ζεσταθεί. Την ίδια ώρα είδε και τον άγγελο απού εκατέβαινε από τον ουρανό κι εβάστα 40 στεφάνια κι εστεφάνωνε τσ’ αγίους. Το φύλακα στρατιώτη τόνε ΄λέγανε Αγλάιο που σαν είδε πως ένας από τσοι Σαράντα ήφυγε, εγδύθηκε μάνι – μάνι εφώνιαξε πως κι αυτός ήτονε χρισθιανός κι επήε με τσοι τριανταεννιά. Ετσά εσυμπληρωθήκανε πάλι Σαράντα στεφανωμένοι άγιοι».

 

Ο αριθμός αυτός των αγίων, έχει γίνει τουλάχιστο για το λαό του Μεραμπέλου, σύμβολο αφθονίας.

 

Η ημερομηνία της εορτής (9 Μαρτίου),είναι μέρα έναρξης προγραμματισμένης δουλειάς.

 

Παλιώτερα, τη μέρα αυτή, οι κηπουροί έφτιαχναν κι έσπερναν τις πρασιές τους για τα καλοκαιρινά κηπευτικά, φύτευαν δένδρα, κλήματα και άνθη καθώς και σγουρούς, πλατύφυλλους ή αθάνατος βασιλικούς.

 

Την ίδια μέρα, τότε ακόμη που κάθε μεραμπελιώτικο σπίτι είχε τ’ αργαστήρι του, οι ανυφαντούδες, πήγαιναν το μεταξόσπορο στην εκκλησά να λειτρουηθεί και να ευλοηθεί από τον παπά.

 

Δεν ζυμώνουν τη μέρα αυτή οι νοικοκυρές γιατί το ψωμί θα γεμίσει μαμούνια και όσο αλεύρι περισσέψει στο σακί, θα σκουληκιάσει.

 

Ο αριθμός 40 για το λαό μας

 

• Ο Μωυσής και ο προφήτης Ηλίας, νήστεψαν 40 μέρες πριν συναντήσουν το Θεό, αλλά και ο Χριστός πριν αρχίσει τις δημόσιες εμφανίσεις, τη διδασκαλία και τα θαύματά Του, νηστεύει 40 μέρες και 40 νύχτες.

• Τους άγιους Σαράντα επικαλούνται οι γητευτές σε πολλά ξόρκια του : «Σαράντα αγίοι βοηθάτε να γιατρευτεί ο (τάδε)»

• Έχομε επίσης το επίσημο μνημόσυνο (τα σαράντα), την ημέρα που συμπληρώνονται οι σαράντα μέρες από το θάνατο του χριστιανού, αλλά και το σαρανταλείτουργο, δηλαδή τις επί σαράντα συνεχείς ημέρες λειτουργίες.

• Στον αριθμό 40 ο λαός μας δίνει μεγάλη σημασία. Εκτός του ότι : ο αριθμός αυτός είναι σύμβολο αφθονίας, έχομε τα 40 κύματα που ξορκίζουν ή προλαβαίνουν το κακό, έχομε το σαράντισμα της μωρομάνας από τις γητεύτρες ή την ευχή που διαβάζει ο παπάς στις λεχώνες αφού συμπληρωθούν 40 μέρες από τη γέννα.

• Αν την ημέρα που τιμώνται οι Άγιοι Αυτοί, ο καιρός είναι κρυγιαδερός, οι όφιδες κατεβαίνουν 40 οργιές μέσα στη γη. Αν κάνει καλοσύνη, οι όφιδες ανεβαίνουνε απάνω στα δεντρά.

• Σαράντα φύλλα τσόχου (ζοχού) πρέπει να φάμε την ημέρα των αγιώ Σαράντα για να είμαστε όλο το καλοκαίρι απρόσβλητοι από δάγκωμα φιδιού.

• Σαράντα σκαπετιές πρέπει να κάνομε στο χωράφι, για να αφρατήνει το χώμα.

 

ΝΙΣΠΙΤΑΣ

 

https://boraeinai.blogspot.com/2019/03/blog-post_55.html

https://boraeinai.blogspot.com/2019/03/9.html