Πίρι Ρείς, ο κουρσάρος που έγινε χαρτογράφος

Πίρι Ρείς, ο κουρσάρος που έγινε χαρτογράφος

Του ΑΛΕΞΗ Γ.Κ. ΣΑΒΒΙΔΗ*

Η έξοδος του BARBAROS στο Αιγαίο για έρευνες  μας έφερε στο μυαλό ένα άλλο παρόμοιο τουρκικό πλοίο το «Πίρι Ρέϊς» που συχνά πυκνά εμφανιζόταν κατά την δεκαετία του ‘90 στο Αιγαίο για έρευνες στα ελληνικά χωρικά ύδατα έξω από την Σάμο. Το όνομά του το πήρε από το όνομα ενός φημισμένου Οθωμανού κουρσάρου, ναύαρχου, εξερευνητή, γεωγράφου, χαρτογράφου, που έζησε στο β' μισό του 15ου και στο α' μισό του 16ου αιώνα. Ο Πίρι Ρεΐς (1465/70 -1554) θεωρείται από τους Τούρκους ως ένας από τους πιο ονομαστούς ναυτικούς ήρωες του οθωμανικού σουλτανάτου κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας των σουλτάνων Βαγιαζίτ Β' (1481 - 1512), Σελίμ Α' (1512 - 1520) και Σουλεϊμάν Β' του «Νομοθέτη» (1520 - 1566), που έμεινε γνωστός στη δυτική ιστοριογραφική επιστήμη ως «Μεγαλοπρεπής». Η  παρουσία και δράση του Πίρι Ρεΐς έχει απασχολήσει σοβαρά στα τελευταία χρόνια και την ελληνική βιβλιογραφία, με σημαντικότερη ίσως τη σχολιασμένη μετάφραση του «Βιβλίου των Θαλασσών» του Πίρι Ρεΐς, που κυκλοφόρησε στην Αθήνα το 1984.1

Καταγωγή

Υπάρχουν μερικοί ερευνητές που αμφισβητούν την τουρκική καταγωγή του Πίρι Ρεΐς, υποστηρίζοντας ότι ήταν απόγονος εξισλαμισμένων χριστιανών από την Καλλίπολη της Ανατολικής Θράκης, όπου ο πατέρας του Μεχμέτ Πίρι είχε αποκτήσει φήμη ως ναυτικός 2.

Η πολυγλωσσία που ο νεαρός Πίρι Ρεΐς απέκτησε, δείχνει ότι πρέπει να είχε ήδη πάρει επιμελημένη μόρφωση, όταν ο θείος του Κεμάλ Ρεΐς, ονομαστός κουρσάρος της εποχής 3, τον πήρε μαζί του στα πειρατικά, του πλοία, όπου απέκτησε πολύτιμες εμπειρίες γνωρίζοντας το μεγαλύτερο τμήμα της Μεσογείου, ως το θάνατο του θείου του (1511).

Κουρσάρος ή ναύαρχος

Η μετέπειτα πειρατική σταδιοδρομία του Πίρι Ρεΐς έχει εν μέρει αμφισβητηθεί από ορισμένους μελετητές, κατά τους οποίους ίσως να υπήρξαν δύο Πίρι Ρεΐς, ο γεωγράφος ναύαρχος και συγγραφέας από τη μια και κάποιος συνωνόματος του κουρσάρος, που επικεφαλής μιας αρμάδας «φουστών» (μικρών πλοίων) διενήργησε σειρά επιδρομών, στην Εύβοια (Κάρυστο), τις Σποράδες, τις Κυκλάδες, στο νησιωτικό χώρο ανάμεσα στη Χίο και στην Τένεδο και στον Πειραιά (1517-1518), ενώ αργότερα (1533) πολιόρκησε την Κορώνη, καθώς μαρτυρεί ο Βενετός χρονικογράφος Μαρίνος Σανούδος ο νεότερος.

Πιθανότερο όμως είναι ότι ο ένας και μοναδικός Πίρι Ρεΐς από κουρσάρος ανήλθε σταδιακά στα ανώτερα αξιώματα του οθωμανικού ναυτικού επί σουλτάνου Σουλεϊμάν Β'. Πράγματι, το 1547 διορίζεται μέγας ναύαρχος του τουρκικού στόλου στον Ινδικό Ωκεανό, καθώς και ναύαρχος του  στόλου της Αιγύπτου. Την ίδια χρονιά κατόρθωσε να ανακαταλάβει τη Βασόρα (Μπάσρα) από τους Άραβες φυλάρχους της νότιας Μεσοποτομίας (Ιράκ), οι οποίοι συνεργάζονταν τότε με μια μεγάλη αποικιακή δύναμη, την Πορτογαλία. Το 1548 ο Πίρι Ρείς κατέλαβε το Αντέν από τους Πορτογάλους, που μέσα στην προηγούμενη διετία είχαν στείλει ογκώδη στόλο στην Ερυθρά Θάλασσα, καταλαμβάνοντας το Σουέζ και το Αντεν.

Μετά τις επιτυχίες του αυτές, ο Οθωμανός ναύαρχος («καπουδάν πασάς») συνέχισε την προσοδοφόρα τακτική διεξαγωγής ετήσιων επιδρομών εναντίον πορτογαλικών ναυτικών σταθμών στον Ινδικό. Το 1551-1552 με μεγάλο στόλο κατέλαβε τη Μασκάτ στη νότια Αραβική Χερσόνησο, διώχνοντας από εκεί τους Πορτογάλους, δυο χρόνια αργότερα όμως (1553-1554) η τύχη του έμελλε να αντιστραφεί, αφού απέτυχε να αποκρούσει μεγάλη πορτογαλική δύναμη εισβολής στην είσοδο του Περσικού Κόλπου και ενώ υποχωρούσε, ο στόλος του καταποντίστηκε στα νησιά Μπαχρέιν από σφοδρή θαλασσοταραχή. Λίγο αργότερα (1554) κατόρθωσε να φτάσει στο Σουέζ μόνο με δυο γαλέρες, ταπεινωμένος και σέρνοντας μια αποτυχία που τελικά του στοίχησε την ίδια του τη ζωη.

Εκτελέστηκε μετά από συνοπτική δίκη στο Κάιρο και αντικαταστάθηκε στα αξιώματα του από έναν άλλο ονομαστό ναυτικό ήρωα της εποχής, τον Σεϋντί Αλή Ρεΐς (+1562) 5 που πολύ σύντομα, τον Αύγουστο του 1554, έμελλε και αυτός να συντριβεί από τον πορτογαλικό στόλο έξω από τον Κόλπο του Ορμούζ.

* Ο δρ. Αλέξης Γ. Κ. Σαββίδης είναι ιστορικός ερευνητής στο Βυζαντινό Κέντρο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών στην Αθήνα, επιμελητής έκδοσης του περιοδικού «Βυζαντινός Δόμος» και συνεργάτης της «Εγκυκλοπαίδειας τόύΐσλάβ».

 Ξυλογραφία των Broun και Hogenberg που απεικονίζει το λιμάνι της Ρόδου.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1. Πρόκειται, βέβαια, για μετάφραση του σχετικού μέρους για το Αιγαίο, τα μικρασιατικά παράλια και την Κύπρο: «Piri Reis, Bahriye - κατακτητική ναυσι­πλοία στο Αιγαίο (1521). Στρατηγικές πληροφορίες για την προετοιμασία της βίαιης κατάκτησης του Ελληνικού Αιγαί­ου από τους Τούρκους του 16ου αιώνα στα πλαίσια του τουρκικού επεκτατιομού», μετάφραση - σχόλια Μαρία Φαράντου, εισαγωγή Π. Χιδίρογλου, Αθήνα, «Τελέθριον - Ινστιτούτο Πολιτικών Με­λετών», 1984· βλ. και την εκτενή παρουσίαση του έργου: Α. Saw/des, «An important recent contribution to 16th-century navigation: the Greek translation of Piri Reis' Bahriye», Journal of Oriental and African Studies 1, Αθήνα 1989, σ.σ. 207-214 (πρβλ. του ιδίου, λήμμα «Πίρι Ρεΐς», Μεγάλη Γενική Εγκυκλοπαίδεια, τομ. 44, 1987, α 29),

Από τις ελληνικές συμβολές βλ. την εν­διαφέρουσα μονογραφία του Ι. Μελό, «Ο Μωαμεθανός (sic) κουρσάρος και ναύαρ­χος των Οθωμανών Μουχεντίν Πίρι Ρεΐς

και τα Γεωγραφικά του», Αθήνα 1983.

2. Για την ελληνική καταγωγή του Πίρι Ρεΐς, καθώς και για άλλα στοιχεία, βλ. ε­πίσης το βιβλίο της Αλεξάνδρας Κραντο-νέλλη, «Ιστορία της πειρατείας στους πρώτους χρόνους της Τουρκοκρατίας (1390Ί538)», Αθήνα, «Εστία», 1985.

3. Ο Κεμάλ Ρεΐς διενεργούσε ήδη από το 1490 επιδρομές στη Μεσόγειο κατά των ισπανικών, γαλλικών και ιταλικών α­κτών, Το 1494 ο σουλτάνος Βαγιαζίτ Β' του ανέθεσε την αρχηγία του οθωμανι­κού στόλου, όπου με τις σπουδαίες μεταρρυθμίσεις, τις οποίες επέβαλε, χά­ραξε το δρόμο για τις μελλοντικές θα­λάσσιες νίκες του σουλτανάτου.

4. Χαρτογραφική απεικόνιση των επι­χειρήσεων αυτών στο μεταθανάτιο έργο του D. Pitcher (f 1963), «An historical geography of the Ottoman Empire...»,

Leiden 1972, o.o. 121, 142 χάρτη XXI.

5.  Όπως και ο ένδοξος προκάτοχος του, έτσι κι αυτός διακρίθηκε ως γεω­γράφος και συγγραφέας του έργου «Ωκεανός» («αλ-Μουχίτ»).

Θησαυρός γνώσεων το «Βιβλίο των θαλασσών»

 Η Ρόδος όπως την χαρτογράφησε ο Πίρι Ρέίς το 1521 

στο «Κιτάμπ-ι-Μπαχρί-γε» («Βιβλίο των Θαλασσών»).

Ο Πιρι Ρεΐς φημίζεται για τους πολύτιμους χάρτες του και το γεωγραφικό του πόνημα για τη Μεσόγειο Θάλασσα, με τίτλο «Το βιβλίο των θαλασσών» («Κιτάμπ-ι-Μπαχρίγιε»), που κυκλοφόρησε το 1521 (και ξανά με βελτιώσεις το 1529) σε 129 κεφάλαια. Το καθένα από τα κεφάλαια είχε το συνοδευτικό του χάρτη και χρήσιμες πληροφορίες για τους ναυτικούς, που θα ταξίδευαν στις θάλασσες και στα μέρη που περιγράφονται στο έργο, όπως η Κύπρος, η Κρήτη, η Ρόδος κ.λπ. Παρέχονται εδώ πολύτιμες πληροφορίες για το στίγμα και για την τοπογραφία σπουδαίων λιμανιών της Μεσογείου, για τις μεγάλες θάλασσες του ανατολικού κόσμου (Ερυθρά, Περσικός, Ινδικός), για τις θέσεις επικινδύνων βράχων και υφάλων, προειδοποιώντας με τον τρόπο αυτό τους ναυτιλλομένους καθώς και για τα φυσικά φαινόμενα (παλίρροιες, δίνες-ρουφήχτρες) και τον καιρό (θύελλες, βροχές) που επικρατούν στα περιγραφόμενα μέρη.

Δεν είναι καθόλου περίεργο ότι τo έργο αυτό θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους «πορτολάνους» (δηλ. «λιμενοδείκτες» και «περιπλόες») της εποχής του. Από τα περιεχόμενα του γίνεται φανερό ότι γράφτηκε για κατακτητικούς σκοπούς, όπως για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας χρησιμοποιήθηκε το «ερευνητικό» «Πιρί Ρεΐς» στο Αιγαίο, μέσα στο πλαίσιο σειράς τουρκικών προκλήσεων.

Οι χάρτες

Όπως και οι χάρτες του, έτσι και το κείμενο του «Βιβλίου των θαλασσών» φυλασσόταν ως πολύτιμο κρατικό μυστικό του σουλτανάτου. Ο Πίρι Ρεΐς σχεδίασε ακόμη και δύο   σημαντικότατους   παγκόσμιους χάρτες, βασισμένους σε γνώσεις που είχαν μεθοδικά συγκεντρώσει στους προηγούμενους αιώνες γενιές Μουσουλμάνων γεωγράφων (γνώριζε κατά πάσα πιθανότητα το περίφημο έργο του Άραβα γεωγράφου του 12ου αιώνα αλ-Ιντρίσι), καθώς και σε δυτικής προέλευσης σύγχρονους του χάρτες.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι τελευταίοι θα περιήλθαν στην κατοχή του στη διάρκεια των επιδρομών του θείου του, Κεμάλ Ρεΐς, στα ισπανικά, γαλλικά και ιταλικά παράλια (τέλη 15ου - αρχές 16ου αιώνα), ενώ, όπως είδαμε παραπάνω, το κύριο συγγραφικό και χαρτογραφικό του έργο πρωτοκυκλοφόρησε στις τρεις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα, όταν ακόμα ο ίδιος δεν είχε ανέλθει στα υψηλά ναυτικά του αξιώματα.

Ο πρώτος παγκόσμιος χάρτης του σε δύο μέρη (δεν σώζεται το δυτικό τμήμα), που ανακαλύφθηκε στην Κωνσταντινούπολη, μόλις το 1929, σχεδιάστηκε γύρω στο 1513 και αφιερώθηκε στο σουλτάνο Σελίμ Α', όταν ο τελευταίος κατέλυσε το σουλτανάτο των Μαμελούκων της Αιγύπτου, το 1517.

Ο δεύτερος παγκόσμιος χάρτης, με έντονες επιδράσεις από δυτικούς (ιδιαίτερα πορτογαλικούς), χάρτες, σχεδιάστηκε περί το 1528-1529, αφιερώθηκε στον σουλτάνο Σουλεϊμάν Β' και απεικονίζει μερικές από τις πρόσφατες πορτογαλικές ανακαλύψεις.

Καθώς μάλιστα υποστηρίζει ο διάσημος Τούρκος ιστορικός της εποχής μας, Χαλίλ Ινάλτσικ, ο δεύτερος αυτός χάρτης θα πρέπει να αποτελεί αντιγραφή του χάρτη του Χριστόφορου Κολόμβου του 1498, που απεικονίζει το δεύτερο μεγάλο ταξίδι του μεγάλου θαλασσοπόρου προς τον Νέο Κόσμο.   Α.Σ.

Καθημερινή/16.10.1994