Το
θηραϊκό ηφαίστειο στη μυθολογία
Η μεγάλη έκρηξη ενδέχεται
να έχει καταγραφεί στη μνήμη των ανθρώπων και ο απόηχός της να διασώθηκε σε
αρχαίους μύθους
Του Χρ. Γ. Ντουμα*
Η συχνή σεισμική
δραστηριότητα στο Αιγαίο χωρίς αμφιβολία επιδρούσε στις συμπεριφορές των
ανθρώπων. Σε πρακτικό επίπεδο με την αναζήτηση τρόπων για μεγαλύτερη
αντισεισμική προστασία, αλλά και σε ιδεολογικό επίπεδο, με την προσπάθεια
ερμηνείας των φαινομένων. Στο βαθμό δε, που η γνώση δεν αρκούσε για την πλήρη
κατανόηση γεωτεκτονικών δραστηριοτήτων, αυτές αποδίδονταν σε ανεξέλεγκτες
υπερφυσικές δυνάμεις ανάλογα με το εκάστοτε ιδεολογικό υπόβαθρο. Η περίπτωση
του ηφαιστείου της Σαντορίνης ίσως μπορεί να βοηθήσει στην κατανόηση του τρόπου
καταγραφής παρόμοιων γεγονότων.
Λίγο πριν από τα μέσα της
2ης χιλιετίας π. Χ. συνέβη η μεγάλη έκρηξη, η αρχαιότερη στον κόσμο που
συνδέεται άμεσα με συγκεκριμένο πολιτισμό, δηλαδή τον πολιτισμό της Εποχής του
Χαλκού στο Αιγαίο. Αυτό σημαίνει ότι ενδέχεται να έχει καταγραφεί βαθιά στη
μνήμη των ανθρώπων της εποχής και ο απόηχός της να έχει διασωθεί σε αρχαίους
μύθους. Ο θεμελιωτής της ελληνικής αρχαιολογίας Χρήστος Τσούντας υποστήριξε ότι
σε ανθρώπους που συνήθιζαν «να βλέπουν παντού την ενέργειαν εμψύχων όντων», η
έκρηξη του ηφαιστείου έχει αποτυπωθεί στον μύθο της Χίμαιρας. Ερμηνεύοντας τα
τρία κεφάλια του τέρατος –λιονταρίσιο στον λαιμό, κατσικίσιο στη ράχη και
φιδίσιο στην ουρά– ως αντιστοιχούντα στα τρία ανοίγματα της θηραϊκής καλντέρας,
απ’ όπου ήσαν πιο εύκολα ορατές οι φλόγες της έκρηξης, υποστήριξε ότι το
ραχιαίο κεφάλι, από το στόμα του οποίου εκτοξεύονταν φλόγες, αντιστοιχεί στον
κεντρικό κρατήρα του ηφαιστείου που με κάθε παροξυσμό προκαλούσε αστραπές.
Ο
μύθος της Χίμαιρας
Σύμφωνα με τον μύθο, τη
Χίμαιρα εξόντωσε ο γιος του Ποσειδώνα Βελλεροφόντης πετώντας από πάνω της
καβάλα στο άλογο του Ηλίου, τον Πήγασο. Από εκεί ψηλά εκτόξευσε μια μολυβένια
μπάλα μέσα στο φλεγόμενο μεσαίο στόμα της Χίμαιρας. Το μολύβι έλιωσε από τις
φλόγες και, ως πυρακτωμένη λάβα, κατέκαψε τα σωθικά του τέρατος που φώλιαζε
μέσα στη θάλασσα της καλντέρας κι έτσι έσβησε και το ηφαίστειο.
Την εντολή για τον φόνο
της Χίμαιρας είχε δώσει ο βασιλιάς της Λυκίας Ιοβάτης, με την ελπίδα ότι έτσι
θα εξοντωνόταν ο ίδιος ο Βελλεροφόντης. Στην επιμονή του Ιοβάτη να θανατώσει
τον ήρωα κατά την επιστροφή του, η απάντηση του Ποσειδώνα ήταν να κατακλύσει
τις πεδιάδες της Λυκίας στέλνοντας πελώρια κύματα πίσω από τον Βελλεροφόντη,
καθώς αυτός προχωρούσε προς το παλάτι του βασιλιά. Ο ήρωας, ενδίδοντας στις
εκκλήσεις των γυναικών, αποφάσισε να διακόψει τον δρόμο του και να γυρίσει
πίσω. Ετσι, τα κύματα που τον ακολουθούσαν αποσύρθηκαν κι αυτά. Σύμφωνα με τον
σεισμολόγο Α. Γαλανόπουλο, τόσο τα κύματα αυτά όσο και ο κατακλυσμός του
Δευκαλίωνος αποτελούν μακρινή ανάμνηση των παλιρροϊκών κυμάτων (τσουνάμι) που
γεννήθηκαν με τη δημιουργία της θηραϊκής καλντέρας.
Ο
μύθος του Τάλω
Με την προϊστορική έκρηξη
του θηραϊκού ηφαιστείου έχει σχετιστεί και ο μύθος του Τάλω, του μπρούντζινου
γίγαντα που ο Ηφαιστος είχε δωρίσει στον Μίνωα για να προστατεύει την Κρήτη,
εκτοξεύοντας βράχους εναντίον αυτών που τυχόν την απειλούσαν. Κατά μιαν άποψη,
ο Τάλως ήταν το νησί της Θήρας που προστάτευε την Κρήτη από βόρειες απειλές. Το
σώμα του από άθραυστο μπρούντζο ταυτίζεται με τα τοιχώματα της νεωστί
δημιουργημένης καλντέρας, ενώ στους βράχους που εκτόξευε, μπορούν να
αναγνωριστούν οι μύδροι του ηφαιστείου. Τον Τάλω εξόντωσαν οι Αργοναύτες
πλέοντας από τη Λιβύη. Αφαίρεσαν από τη φτέρνα του το καρφί που έφραζε τη
μοναδική του φλέβα αφήνοντας έτσι να χυθεί το ιχώρ που τον κρατούσε ζωντανό.
Στην κατάρρευση του Τάλω πιστεύεται ότι απηχείται η κατάπαυση της έκρηξης του
θηραϊκού ηφαιστείου, αφού είχαν ήδη εκλυθεί τεράστιες ποσότητες υλικών.
Μετά τον φόνο του Τάλω, οι
Αργοναύτες πλέοντας βορειότερα βρέθηκαν κάτω από ένα παχύ σύννεφο που
σκοτείνιασε ξαφνικά τον ουρανό, κρύβοντας τη Σελήνη και τα άστρα. Για να τους
σώσει ο Απόλλων δημιούργησε το νησί της Ανάφης, ενώ ένας από αυτούς, ο Εύφημος,
έριξε στη θάλασσα τον βώλο χώματος που του είχε χαρίσει ο Τρίτων στη Λιβύη. Από
τον βώλο αυτό προέκυψε η Καλλίστη, η μετέπειτα Θήρα. Και στο μύθο αυτό
αναγνωρίζεται σχέση με τη θηραϊκή έκρηξη: στο ξαφνικό σκοτείνιασμα του ουρανού
απηχείται το νέφος που προκλήθηκε από τις τεράστιες ποσότητες τέφρας, ενώ η
Καλλίστη ταυτίζεται με το ένα από τα τρία νησιά που προέκυψαν μετά τον
κατακερματισμό του αρχικού.
Τα φαινόμενα της ηφαιστειακής
έκρηξης της Θήρας πιστεύεται ότι απηχούνται και στον μύθο του Φαέθωνος. Ο Δίας
κατακεραύνωσε τον γιο του Ηλιου για την απερισκεψία του να οδηγήσει το άρμα του
πατέρα του και, χάνοντας τον έλεγχο των αφηνιασμένων αλόγων, να προκαλέσει
μεγάλες καταστροφές στη γη με τις απότομες αυξομειώσεις της θερμοκρασίας. Ο
μύθος, όμως, που φαίνεται να τεκμηριώνεται και με αρχαιολογικά ευρήματα είναι
αυτός των Τελχίνων.
Ο
μύθος των Τελχίνων
Γόνοι της Θαλάσσης με
σκυλίσιο κεφάλι, οι Τελχίνες είχαν γεννηθεί στη Ρόδο. Εξαίρετοι μεταλλουργοί,
είχαν κατασκευάσει το οδοντωτό δρεπάνι με το οποίο ο Κρόνος ευνούχισε τον
πατέρα του Ουρανό και αργότερα την τρίαινα του Ποσειδώνα, του οποίου την
ανατροφή η μητέρα του Ρέα τους είχε εμπιστευθεί. Βοηθούσαν την Αρτέμιδα στο κυνήγι,
ενώ με τις μαγικές ικανότητες που διέθεταν, παρενέβαιναν στον καιρό,
προκαλώντας μαγικές ομίχλες και καταστρέφοντας τις γεωργικές καλλιέργειες με
θειάφι και δηλητηριώδες νερό της Στυγός. Για τις παρεμβάσεις τους αυτές ο Ζευς
αποφάσισε να τους εξολοθρεύσει κατακλύζοντας το νησί τους. Δεν τα κατάφερε όμως
γιατί αυτοί, ειδοποιημένοι από την Αρτέμιδα, εγκατέλειψαν τη Ρόδο πριν από τον
κατακλυσμό.
Ηφαιστειολογικές,
γεωλογικές και αρχαιολογικές έρευνες έχουν δώσει στοιχεία που φαίνεται να
βεβαιώνουν ότι όντως απηχείται η έκρηξη του θηραϊκού ηφαιστείου στον μύθο των
Τελχίνων. Οι μεγάλες ποσότητες τέφρας που εκτοξεύθηκαν στην ατμόσφαιρα
μεταφέρθηκαν από τους ανέμους προς τα ανατολικά, καλύπτοντας μια τεράστια
περιοχή εκτεινόμενη από την ανατολική Κρήτη μέχρι και τη Μαύρη Θάλασσα.
Σημαντικές είναι και οι ποσότητες τέφρας που η αρχαιολογική σκαπάνη έχει
εντοπίσει επάνω στα ερείπια πόλεων, σύγχρονων με την προϊστορική πόλη στο
Ακρωτήρι της Σαντορίνης, στη Ρόδο και στην Κω. Συνεπώς, οι ανεξήγητες (μαγικές)
ομίχλες και η βροχή ανάμεικτη με θειάφι, με το οποίο οι Τελχίνες κατέστρεφαν
τις καλλιέργειες δεν απέχουν από τα παρεπόμενα της ηφαιστειακής έκρηξης. Ο δε
κατακλυσμός, με τον οποίο ο Δίας προσπάθησε να εξοντώσει τους Τελχίνες,
φαίνεται να απηχεί τα μεγάλα παλιρροϊκά κύματα που δημιουργήθηκαν με τον
σχηματισμό της θηραϊκής καλντέρας, οπότε είχε ολοκληρωθεί η διαδικασία της
έκρηξης.
Βεβαίως, όσα διατυπώθηκαν
παραπάνω, δεν είναι παρά ερμηνείες των αντίστοιχων μύθων. Δεδομένου όμως ότι τα
αρχαιολογικά ευρήματα αποτελούν καταγραφές συγκεκριμένων γεγονότων, είναι
ενδεχόμενο τα γεγονότα αυτά να απηχούνται στους μύθους με τη μορφή που είδαμε.
*
Ο κ. Χρ. Γ. Ντούμας είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Πως
το ηφαίστειο της Σαντορίνης
άλλαξε
τον κόσμο
Ο παγκόσμιος χάρτης ίσως
να ήταν διαφορετικός σήμερα αν το ηφαίστειο της Σαντορίνης δεν είχε εκραγεί
πριν από 3.500 χρόνια, προκαλώντας μία έκρηξη που οι γεωλόγοι θεωρούν ως την
ισχυρότερη που συνέβη ποτέ στα χρονικά.
Το ηφαίστειο της Θήρας δεν
δημιούργησε απλά μία τεράστια τρύπα στο νησί της Σαντορίνης, αλλά άλλαξε ριζικά
το ρου της ιστορίας της αρχαίας Μεσογείου, όπως ένα τραίνο αλλάζει ράγιες και
κατευθύνεται προς μία εντελώς νέα κατεύθυνση.
Ο μινωικός πολιτισμός, ο
κυρίαρχος πολιτισμός της Μεσογείου εκείνη την εποχή, κατέρρευσε ως αποτέλεσμα
της έκρηξης αυτής, σύμφωνα με τους ιστορικούς, αλλάζοντας οριστικά το πολιτικό
τοπίο του αρχαίου κόσμου. Οι περιβαλλοντικές αλλαγές που συντελέστηκαν έγιναν
αισθητές σε ολόκληρη την υφήλιο, φτάνοντας ακόμα και στην Κίνα και ενδεχομένως
στη Βόρεια Αμερική και την Ανταρκτική.
Με την επική, όμως,
καταστροφή συνδέονται και ο θρύλος της Ατλαντίδας και η ιστορία των Βιβλικών
Πληγών με την επακόλουθη έξοδο από την Αίγυπτο.
ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗΣ ΘΗΡΑΣ
Ιστορικοί και αρχαιολόγοι
εμφανίζονται προβληματισμένοι ως προς την ημερομηνία που εξεράγη το ηφαίστειο
της Θήρας, με πιθανή χρονολογία κάπου μεταξύ 1645 και 1500 π.Χ. Από διάφορες
μελέτες που πραγματοποιήθηκαν στις στάχτες που απέμειναν στο βυθό της θάλασσας,
βρέθηκε πως όταν εξεράγη το ηφαίστειο, η έκρηξη που προκλήθηκε ήταν η
ισχυρότερη που συνέβη ποτέ στα χρονικά της ανθρωπότητας.
Δεν υπάρχει καμία μαρτυρία
για το τι πραγματικά συνέβη εκείνη την ημέρα, αλλά οι επιστήμονες είναι σε θέση
να κάνουν σύγκριση από τις αναλυτικές καταγραφές της έκρηξης του διάσημου
ηφαιστείου Κρακατόα, στην Ινδονησία, το 1883.
Η ισχυρότατη έκρηξη του
Κρακατόα σκότωσε πάνω από 40.000 ανθρώπους μέσα σε διάστημα μόλις λίγων ωρών,
προκάλεσε γιγάντια τσουνάμι ύψους 12 μέτρων, εκτίναξε λάβα σε διάφορα μέρη της
Ασίας, προκάλεσε πτώση της θερμοκρασίας σε ολόκληρη την υφήλιο και δημιούργησε
περίεργα χρωματιστά ηλιοβασιλέματα για 3 χρόνια. Μαρτυρίες λένε πως η έκρηξη
ακούστηκε σε απόσταση 3.000 μιλίων.
Η έκρηξη του ηφαιστείου
της Θήρας ήταν τέσσερις με πέντε φορές ισχυρότερη από αυτή του Κρακατόα σύμφωνα
με τους γεωλόγους, ενώ η ενέργεια της αντιστοιχεί με την ταυτόχρονη έκρηξη
εκατοντάδων ατομικών βομβών σε κλάσματα του δευτερολέπτου.
Το γεγονός ότι δεν βρέθηκε
κανένα πολύτιμο στοιχείο που να βοηθάει στη μελέτη του ηφαιστείου, όπως μέταλλα
ή ακόμα και ανθρώπινα απομεινάρια, υποδηλώνει πως οι κάτοικοι της Σαντορίνης
είχαν προβλέψει την έκρηξη και είχαν εκκενώσει το νησί. Δυστυχώς, όμως, ο
μινωικός πολιτισμός δεν είχε την ίδια τύχη.
Με βάση του το γειτονικό
νησί της Κρήτης, ο ισχυρός τότε μινωικός πολιτισμός παρήκμασε ξαφνικά μετά την
έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας. Σύμφωνα με τους ιστορικούς, τα τσουνάμι που
προκλήθηκαν καταπόντισαν τον ναυτικό του στόλο και τα παράκτια χωριά. Η πτώση
της θερμοκρασίας που προκλήθηκε εξαιτίας των τεράστιων ποσοτήτων διοξειδίου του
θείου που απελευθερώθηκαν στην ατμόσφαιρα, οδήγησε σε ψύχος για πολλά χρόνια
και βροχές κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, καταστρέφοντας τις καλλιέργειες. Ο
θανάσιμος συνδυασμός έπληξε κάθε ισχυρό Μινωικό οχυρό σε διάστημα μικρότερο των
50 χρόνων.
Σε ελάχιστο χρονικό
διάστημα, η ειρηνική και αποτελεσματική κυριαρχία τους έδωσε τη θέση της στο
εμπόλεμο σύστημα πόλης-κράτους της Αρχαίας Ελλάδας, που κυριάρχησε πλέον στη
Μεσόγειο, ενώ το Αιγαίο απετέλεσε θεμέλιο λίθο για την ιστορία της Ευρώπης.
Το ηφαίστειο της Θήρας δεν
άλλαξε απλά την πολιτιστική ιστορία της Ευρώπης αλλά έδωσε το έναυσμα και σε
πολλούς τυχοδιώκτες και επίδοξους κυνηγούς θησαυρών να κυνηγήσουν την τύχη
τους.
Όταν ο Έλληνας φιλόσοφος
Πλάτωνας περιέγραφε τη χαμένη πόλη της Ατλαντίδας σχεδόν μία χιλιετία μετά την
έκρηξη του ηφαιστείου, ίσως είχε ως αναφορά τις λαογραφικές παραδόσεις της
Θήρας που πέρασαν από γενιά σε γενιά και διογκώθηκαν με το πέρασμα των χρόνων ,
όπως συμβαίνει και με το χαλασμένο τηλέφωνο.
Η έκρηξη συνδέθηκε, όμως,
και με τη Βιβλική ιστορία του Μωυσή και την έξοδο από την Αίγυπτο. Οι
επιπτώσεις από την έκρηξη του ηφαιστείου θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν πολλές
από τις Πληγές που περιγράφονται στην Παλαιά Διαθήκη, συμπεριλαμβανομένων των
ημερών σκότους και της μόλυνσης των ποταμών.
ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ
ΚΑΙ ΑΤΛΑΝΤΙΔΑ
Η
αρχαία λάβα «γέννησε» την Ατλαντίδα
Σε συνέχεια των παραπάνω παρουσιάζουμε
και ένα άρθρο που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Έθνος στις 15.10.2009 σχετικά με
ευρήματα στο λιμάνι της Καισάρειας που φανερώνουν την επίδραση που είχε η
έκρηξη του ηφαιστείου ακόμα και στις πιο μακρά από την Θήρα περιοχές όπως είναι
οι Μεσογειακές ακτές της Ασίας. Τα ευρήματα αυτά, κατά την Ισραηλινή γεωλόγο,
συνδέουν, για μια ακόμη φορά την Σαντορίνη με την Ατλαντίδα.
Ισραηλινή γεωλόγος εξηγεί
πώς η μεγάλη έκρηξη ήταν η πηγή του μύθου για τη χαμένη πολιτεία
Η Ατλαντίδα παραμένει ένας
μύθος, ωστόσο δεν παύει να εμπνέει όχι μονάχα τους φιλοσόφους (όπως ο
εμπνευστής της, Πλάτων) και τους καλλιτέχνες, αλλά ακόμη και τους επιστήμονες.
Μία νέα λογικοφανή εξήγηση
δίνει η Μπέβερλι Γκούντμαν, γεωλόγος από το Ισραήλ, ισχυριζόμενη πως η έκρηξη
του ηφαιστείου στην αρχαία Θήρα περί το 1613 π.Χ. ήταν η πηγή του μύθου για τη
χαμένη πολιτεία.
Μπορεί να έχει ακουστεί
ξανά η συγκεκριμένη θεωρία, αυτή τη φορά, ωστόσο, στηρίζεται σε -απρόβλεπτα,
όπως λέει η ίδια- ευρήματα από τη Θήρα: φερτές ύλες και καρπούς, οι οποίοι
έφτασαν εκεί με το μεγάλο τσουνάμι που ακολούθησε τον σεισμό.
ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗΣ ΘΗΡΑΣ
Η κ. Γκούντμαν τα εντόπισε
ενώ διερευνούσε το αρχαίο λιμάνι της Καισάρειας, στις ακτές του Ισραήλ, αρκετές
εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά από τη Σαντορίνη.
Οι αποθέσεις, πάχους
περίπου πέντε εκατοστών, ταιριάζουν απολύτως με τον χρόνο στον οποίο
τοποθετείται η μεγάλη έκρηξη του ηφαιστείου.
Ο συγκεκριμένος χώρος έχει
χτυπηθεί ακόμη δύο φορές από τσουνάμι, μία στα ρωμαϊκά και μία στα βυζαντινά
χρόνια. Αυτό μελετούσε η ερευνήτρια, όταν διαπίστωσε πως υπήρχε και άλλη
απόθεση, με εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά.
Ακόμη και τότε, δεν
πίστευε πως θα εύρισκε υλικό από τη Θήρα. Όταν οι πυρήνες των καρπών
μελετήθηκαν, έδωσαν το εντυπωσιακό αποτέλεσμα.
Οι μελετητές, ανάμεσά τους
και η κ. Γκούντμαν, συμφωνούν ότι το τσουνάμι επέφερε τρομακτικές καταστροφές
μετά την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας. «Ανήκει στα θέματα προς διερεύνηση το
ότι σε όλες τις ακτές της ανατολικής Μεσογείου όπου υπολογίζουμε πως έφτασαν τα
κύματα από το τσουνάμι, δεν υπάρχουν αρχαιολογικές θέσεις εκείνης της εποχής. Η
οι αρχαιολόγοι δεν κατάφεραν να τις εντοπίσουν, ή το τσουνάμι είχε τεράστιες
επιπτώσεις» σημειώνει η γεωλόγος.
ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗΣ ΘΗΡΑΣ
Είτε το γεγονός αποτελεί
«μια κλωστή από το υφαντό της Ατλαντίδας» είτε όχι, αποτελεί δεδομένο πως οι
λαοί της περιοχής εκείνη την εποχή είχαν πολλές παραθαλάσσιες πόλεις και
πολίσματα τα οποία ζούσαν από ένα ευρύ δίκτυο εμπορίου.
Επομένως, λογικό είναι η
καταστροφή ευρέος τμήματος αυτού του δικτύου, να προκάλεσε προβλήματα στο
βιοτικό επίπεδο των κατοίκων, στα αγαθά, στις οικονομικές αξίες, άρα και στη
δύναμη των συγκεκριμένων οικισμών.
Αγγελική Κώττη
Πηγές:
Το διαβάσαμε εδώ:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου