Στράτου Θεοδοσίου, Μάνου Δανέζη : Φεβρουάριος - Februarius

Φεβρουάριος - Februarius

 

Των Στράτου Θεοδοσίου, Μάνου Δανέζη

Επίκ. καθηγητών Αστροφυσικής Τμήματος Φυσικής Πανεπιστημίου Αθηνών

 

Ο Φεβρουάριος, ο δεύτερος μήνας του έτους, έχει διάρκεια 28 ημερών στα κοινά έτη και 29 στα δίσεκτα. Όπως ο Ιανουάριος, προστέθηκε και αυτός στο αρχαίο δεκάμηνο ρωμαϊκό ημερολόγιο γύρω στο 700 π.Χ. από τον Νουμά Πομπίλιο, αρχικά ως ο 12ος μήνας. Ήταν ο τελευταίος μήνας του ρωμαϊκού έτους, συνεπώς μήνας «διαβατήριος», μήνας μετάβασης από ένα έτος σε άλλο, και γι' αυτό αποκαθαρτικός. Όταν το 153 π.Χ. ο Ιανουάριος ορίστηκε πρώτος μήνας του πολιτικού έτους, ο Φεβρουάριος καθιερώθηκε ως ο δεύτερος.

 

Το όνομα του προέρχεται από το λατινικό ρήμα februare (= εξαγνίζω, καθαιρώ), λόγω των θρησκευτικών εορτών καθαρμού και εξαγνισμού (Februa) που τελούνταν στη Ρώμη αυτόν τον μήνα: στις 19 προς τιμήν των νεκρών (Feralia-θανατούσια) και στις 21 προς τιμήν του θεού του Άδη-Φέβρου (Februus) ή της χθόνιας θεότητας Februara (Ήρα). Επίσης, στις 15 εορτάζονταν τα Λουπερκάλια (Lupercalia), αρχαιότατη ετήσια ποιμενική γιορτή προς τιμήν του Φαύνου (Faunus) ή Λουπερκάλιου (Lupercus). Ο Φαύνος, που αργότερα ταυτίστηκε με τον ελληνικό Πάνα, εθεωρείτο πατέρας του Λατίνου, μυθικού γενάρχη των Ρωμαίων. Την προσωνυμία Λουπερκάλιος, από το lupus (=λύκος), έλαβε είτε ως προστάτης των ποιμνίων και διώκτης των λύκων είτε ως χθόνιος θεός με σύμβολο τον λύκο.

 

Η γιορτή συνδυάστηκε με την αρχαία παράδοση των Ρωμαίων, κατά την οποία στο σπήλαιο Λούπερκαλ (Lupercal) του Παλατινού λόφου της Ρώμης γαλουχήθηκαν ο Ρώμος και ο Ρωμύλος από μια λύκαινα. Γι' αυτόν τον λόγο στο σπήλαιο αυτό ετελείτο ιδιαίτερη γιορτή αφιερωμένη στη γονιμότητα. Η γιορτή των Λουπερκαλίων προς τιμήν του Φαύνου/Πανός συνδυάστηκε αργότερα και με την Ήρα, και έτσι η μεγάλη θεά -εξαιτίας της γιορτής της στα μέσα του Φεβρουαρίου- ονομάστηκε Februara ή Februalla.

 

Στη διάρκεια των Λουπερκαλίων θυσιάζονταν κατσίκια, αλλά και σκυλιά, για την προστασία των κοπαδιών. Στη συνέχεια, δύο νεαροί ευγενούς καταγωγής έτρεχαν δεξιά και αριστερά, χτυπώντας με λωρίδες από δέρμα κατσίκας όσες γυναίκες βρίσκονταν μπροστά τους, για να τους μεταδώσουν γονιμότητα.

 

 Καιρός για ανάπαυση. Ο χωρικός Φλεβάρης μάχεται το πικρό ψύχος του χειμώνα με μια καλή φωτιά. Τοιχογραφία (λεπτομέρεια) στον ναό του Αγίου Ισιδώρου της Λεόν, Ισπανία, περ. 1130(φωτ.:Τ.Ρ. Higuera, «Medieval Calendar»

 

Η αρχαιότατη αυτή ρωμαϊκή γιορτή διατηρήθηκε μέχρι το 494 μ.Χ., οπότε καταργήθηκε από τον πάπα Γελάσιο Α' (492-96). Για να ακριβολογούμε, μάλλον η Δυτική Εκκλησία οικειοποιήθηκε τη γιορτή και την τελετουργία, ιδρύοντας τη γιορτή του Εξαγνισμού. Μάλιστα η ισχυρή λαϊκή παράδοση «υποχρέωσε» την Καθολική Εκκλησία να θεσπίσει, στις αντίστοιχες αρχαϊκές γιορτές της γονιμότητας και της εκλογής συντρόφου, τη γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου, στις 14 Φεβρουαρίου, ως προστάτη των ερωτευμένων.

 

Στις 17 Φεβρουαρίου οι Ρωμαίοι γιόρταζαν τα Φορνακάλια (Fornacalia), σε ανάμνηση της θεότητας Φόρναξ (Fornax), που εφεύρε τους φούρνους για το ψήσιμο του ψωμιού και των φαγητών. Με αφετηρία την ίδια ημερομηνία, πανηγυριζόταν η ιδιαίτερη γιορτή του Ρωμύλου, τα Κυρηνάλια (Quirinalia).

 

Στις 20 γιορτάζονταν τα Χαρίστια (Charistia), συμπόσια τελούμενα κατ" έτος μεταξύ συγγενών για διασκέδαση. αλλά και για την εξάλειψη των τυχόν μεταξύ τους διαφορών.

 

Η 23η ήταν αφιερωμένη στα Τερμινάλια (Terminalia), γιορτή των Ορίων, προς τιμήν του Τερμίνους (Terminus). Μετά την ημερομηνία αυτή ακολουθούσε συνήθως ο εμβόλιμος μήνας Μερκεδόνιος (Mercedonius), που συντόνιζε το σεληνιακό έτος με το αντίστοιχο ηλιακό, πριν από τη θέσπιση του Ιουλιανού ημερολογίου. Πράγματι. έως το 45 π.Χ., οι Ρωμαίοι ακολουθούσαν σεληνο-ηλιακό ημερολόγιο, με εμβόλιμο μήνα ούτως ώστε να συμβαδίζει το ηλιακό τροπικό έτος με το αντίστοιχο σεληνιακό των δώδεκα συνοδικών μηνών των φάσεων της Σελήνης.

 

Από το 45 π.Χ., έτος της ημερολογιακής μεταρρύθμισης του Ιουλίου Καίσαρα, ο Φεβρουάριος αρχικά είχε διάρκεια 29 ημέρες στα κοινά έτη, και 30 στα δίσεκτα. Όμως το 4 π.Χ. ο αυτοκράτορας Οκταβιανός Αύγουστος αφαίρεσε από τον Φεβρουάριο μια ημέρα, την οποία πρόσθεσε στον μήνα Αύγουστο, που ήταν αφιερωμένος στο πρόσωπο του. Έκτοτε ο Φεβρουάριος έχει 28 ημέρες στα κοινά έτη και 29 ημέρες στα δίσεκτα. Θυμίζουμε ότι δίσεκτα είναι τα έτη εκείνα που στο Ιουλιανό (παλαιό) ημερολόγιο διαιρούνται ακριβώς διά του 4. Στο Γρηγοριανό (Νέο) Ημερολόγιο ή στο Νέο Διορθωμένο Ιουλιανό, ο κανόνας του Ιουλιανού ημερολογίου διατηρείται για όλα τα έτη, με εξαίρεση όσα δείχνουν αιώνες και τα οποία είναι δίσεκτα, εάν ο αριθμός τους διαιρείται ακριβώς διά του 400.

 

Αυτή είναι η αστρονομική συνεισφορά του Φεβρουαρίου, που τον κάνει να διαφέρει από τους άλλους μήνες, λόγω της μεταβλητής -ανά τετραετία- διάρκειας του. Η επιπλέον δίσεκτη ημέρα του προστίθεται στο έτος εν γένει ανά τετραετία για να το προσαρμόσει στο ηλιακό τροπικό έτος. Την εποχή της θέσπισης του ημερολογίου, η ημέρα αυτή προστίθετο μετά την 24η Φεβρουαρίου, που -σύμφωνα με το ρωμαϊκό σύστημα αρίθμησης των ημερών του μήνα- ονομαζόταν dies sexlus ante Calendas Martias, δηλαδή η 6η ημέρα πριν από τις Καλένδες (πρωτομηνιά) του Μαρτίου. Οι Ρωμαίοι θεωρούσαν ότι ο Φεβρουάριος έπρεπε να έχει πάντοτε 28 ημέρες, πιστεύοντας ότι έτσι απέφευγαν την ασέβεια προς τους χθόνιους θεούς και τη μνήμη των νεκρών. Έτσι δεν αριθμούσαν τη «δυσοίωνη» αυτή εμβόλιμη ημέρα στο έτος ως 5η πριν από τις Καλένδες Μαρτίου, αλλά από θεοσέβεια μετρούσαν δύο φορές την 24η Φεβρουαρίου ως δις-έκτη (bis-sextus). Συνεχίζοντας αυτή την παράδοση, ακόμη και σήμερα ονομάζουμε δίσεκτο το έτος που έχει μια πρόσθετη ημέρα, που όμως την προσθέτουμε στο τέλος του Φεβρουαρίου ως 29η ημέρα του.

 

Στην Ελλάδα ο Φεβρουάριος έχει πολλές λαϊκές ονομασίες, που συνήθως σχετίζονται με τη μικρή διάρκεια του: Μικρός, Κουτσός, Κουτσοφλέβαρος, Φλιάρης και Γκουζούκης. Λέγεται Φλεβάρης, από τη συσχέτιση του με τις «φλέβες», δηλαδή τα υπόγεια νερά, που τότε αναβλύζουν λόγο» των  πολλών βροχών, και Κλαδευτής, καθώς θεωρείται ο καταλληλότερος μήνας για το κλάδεμα των δέντρων. Σε περιοχή της πατρίδας μας καλείται Αϊ-Τρύφωνας από τη γιορτή του Αγίου Τρύφωνα την 1η Φεβρουαρίου. Οι τρεις πρωτες ημέρες του λέγονται «Συμόγιορτα λόγω των εορτών του Αϊ-Τρύφωνα, της Υπαπαντής του Χριστού και του Αγίου Συμεών του Θεοδόχου.

 

EΠTA ΗΜΕΡΕΣ - Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΟΜΟΣ ΜΖ